Ayda Atmosfer Var mı?

Prof. Dr. Ethem DERMAN'ın kaleminden...

AÇATOK'un temsili resmi.

Önümüzdeki günlerde yani 2013 yılının ortasında NASA Ay'a yeni bir uzay aracı gönderiyor. Aracın adı Ay Çevresindeki Atmosfer ve TOz Kaşifi, (AÇATOK, ben de kısaltma yaptım). İngilizcesi, Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer (LADEE). Ay ekvatoru bölgesinde bir yörüngeye girecek olan 383 kg kütleye sahip AÇATOK, üstünde üç tane bilimsel alet taşıyor ve sadece 100 gün çalışacak. İsminden de anlaşılacağı üzere Ay'a yakın bölgelerde bulunan atmosfer ve onun içindeki tozu inceleyecek. Peki hani Ay'da atmosfer yoktu, AÇATOK neyi inceleyecek?

Apollo astronotlarının konuşlandırdığı LACE cihazı Ay atmosferinin kimyasal yapısını inceledi.

Evet ders kitaplarında yazdığı gibi tüm insanlar Ay'da atmosfer olmadığını biliyorlar ama son zamanlarda orada suyun bulunması, atmosferinde saptanan sodyum ve potasyum gibi sıradışı elementlerin bulunması bizim yakın komşumuzdaki atmosferi daha yakından incelememize neden oldu. Yerde deniz seviyesinde bir santimetre küpde 10 katrilyon (1'in yanında 19 tane sıfır var) molekül varken Ay'da aynı hacımda sadece 1 milyon molekül vardır. Her iki sayıyı karşılaştırdığımızda Ay'da atmosfer yok diyebiliriz. 

Güneş ışınlarının uyardığı Ay atmosferindeki sodyum atomlarının ışıması yerden yapılan gözlemlerle saptanmıştı. Yaklaşık 4 Ay çapı kadar bir alana yayılmaktadır ama Ay'a yakın bölgelerde ışınım çok daha şiddetli. Bu ise orada daha fazla sodyum atomu olduğunu gösterir.

Ay atmosferindeki bu molekül yaoğunluğu şu anda 350 km yukarıda görev yapan Uluslararası uzay İstasyonunun yörüngesinde de ancak bu kadar molekül bulunmakta ama biz o konuma uzay diyoruz. Yeryüzünde çok karmaşık mühendislik hesapları ile yaptığımız vakum cihazlarında dahi bu yoğunluğa ulaşamadığımıza göre Ay'da atmosfer yok diyebiliriz.

Ay yüzeyine çarpan bir göktaşı yoğun bir toz bulutunu yükseklere taşır. Bilim insanları atmosferindeki tozun kaynağı olarak bu çarpışmaları ileri sürmektedir. İşte AÇATOK çalışmaları sırasında meydana gelecek böyle bir olay iddiayı kanıtlayacaktır.

Dünyamızda, Venüs ve Mars atmosferinde dahi bulunmayan sodyum ve potasyum gazı Ay'da ne arıyor sorusu bilimcileri araştırmaya yöneltmektedir. Apollo 17 astronotlarının Ay yüzeyine yerleştirdiği Ay Atmosferik Kompozisyon Deney aleti (LACE, Lunar Atmospheric Composition Experiment) çok az sayıda atom ve molekül saptadı. Helyum, argon, neon ve muhtemelen amonyak, metan ve karbondioksit. Bu moleküllerin miktarı çok azdı. Daha sonra yerden Ay'ın yüzeyini kapatan özel teleskoplarla yapılan araştırmalarda atmosferde sodyum ve potasyum atomlarının ışımasını saptadılar. Bu atomlar güneş ışınları ile uyarılıyordu. henüz Ay atmosferinin yapısını tam olarak bilmediğimizden AÇATOK uzay aracını gönderiyoruz.

Amatörler bugüne kadar Ay yüzeyinde bir çok parlama saptamışlardır. Özellikle video çekimlerinde bu parlamalar kendini çok daha belirgin göstermektedir. Fotoğrafta bunlardan birini görmektesiniz.

Ay'a düşen her göktaşı normal bir atmosfer olmadığı için hemen yüzeyine çarpar ve bir toz bulutunu atmosfere kaldırır. Bu çarpma sırasında yerden gözlem yapan Ay amatörleri çok küçük teleskopları ile yüzeyde bir parlama görürler. Bugüne kadar bir çok bu türden parlama saptanmıştır. AÇATOK'un görev yaptığı sırada NASA tüm amatörlerden Ay'ı gözlemelerini istemekte çünkü AÇATOK üzerindeki aletlerde toz yoğunluğunun değişimini incelemek istemekteler. Teleskobu olmayan amatörlere ise göktaşı yağmurlarını saymaları öneriliyor. Bu akanyıldız yağmurları yer atmosferine girdiği gibi Ay yüzeyine de düşmektedir.